کیمیای سعادت

توضیحات

کیمیای سعادت اثر امام محمد غزالی است

ادبیات فارسي در حوزه‌ي اخلاق و عرفان شاهکارهاي زیادی دارد که هر کدام به نوعی و با نثری متفاوت اصول اخلاقی و اعتقادی، آداب زندگی، نکات معرفتی و عارفانه و زاهدانه را تعلیم می‌دهند. از «گلستان سعدی» گرفته تا «قابوس‌نامه» و … اما یکی از نکات مهم در انتخاب خوانش این آثار با توجه به فاصله‌ی زمانی و زبانی اعصار، سادگی و روان بودن نثر آن‌هاست.

کتاب کیمیای سعادت نوشته‌ی امام محمد غزالی از شاهکارهای قرن پنجم است که با نثری زیبا و روان اصول زندگی را به ما می‌آموزد.

درباره کتاب کیمیای سعادت

کیمیای سعادت اثر ارزشمند ابو حامد امام محمد غزالی طوسی است که آن را در آخرین سال‌های قرن پنجم هجری به زبان فارسی نوشته است.

کیمیای سعادت از شاهکارهای نثر فارسی است که در دو جلد نوشته شده و حاوی مفاهیم اخلاقی و عرفانی است. این اثر در حقیقت چکیده‌ای است از کتاب بزرگ «احیاء علوم الدین» یا «احیاءالعلوم» که غزالی آن را به زبان عربی نوشته و حجم آن دو برابر کیمیای سعادت است. بزرگان زیادی کتاب «احیاء علوم الدین» را ستایش و تقدیر کرده‌اند و گفته‌اند: «اگر علوم اسلامی نابود شود، همه را می‌توان از کتاب احیاء‌العلوم برون کشید».

کتاب کیمیای سعادت در ایران و کتاب «احیاءالعلوم» هم در ایران و هم در جهان اسلام مقبول و باب طبع خوانندگان بوده است. نویسنده در هر دو اثر  با تکیه بر شناخت معرفت آدمی، تعالیم اخلاقی و اسلامی را ارائه می‌دهد. البته نباید فراموش کرد که کتاب کیمیای سعادت خلاصه‌ی کتاب «احیاءالعلوم» نیست بلکه نسخه‌ی فارسی آن است.

با وجود این‌که حدود نهصد سال از عمر کتاب کیمیای سعادت می‌گذرد اما ترکیبات و اصطلاحات زیبای این کتاب جزو گنجینه‌های قیمتی لفظ دَری است که هنوز هم زنده و نغز و لطیف است. بسیاری از دانشوران، کتاب کیمیای سعادت را «دایرة المعارف اسلامی و عرفانی» نامیده‌اند.

نثر و سبک غزالی در کتاب کیمیای سعادت

کیمیای سعادت از لحاظ فصاحت کلام، شیوایی و سلاست نثر جزو آثاری است که در زبان فارسی کم‌نظیر است. بسیاری از بزرگان درباره سبک و نثر این کتاب گفته‌اند: «شاید کمتر نویسنده‌ای از نوع او بتوان یافت که سبک او تا این اندازه دقیق و در عینِ حال غنی باشد. تشبیه و تمثیل، کتاب‌های عمده او ـ همچون احیاء علوم الدین و کیمیای سعادت ـ را در موجی از لطفِ بیانِ شاعرانه می‌شوید».

غزالی کتاب کیمیای سعادت را به نثر «صوفیه» نوشته است. در واقع نثر صوفیه نثری است آهنگین که با عناصر تکرار، سجع و جناس جلوه‌های موسیقی را در نثر متبلور می‌کند. امام غزالی در نگارش کیمیای سعادت از همه‌ی این عناصر برای  هماهنگی‌های آوایی و ساخت جمله‌های موزون استفاده کرده است. آرایش هجایی منظمی که نوشتار غزالی دارد، نثر او را بیش‌تر شبیه شعر کرده است. غلامحسین یوسفی در این باره می‌گوید: «نثر غزالی گاه حالتی شعرگونه یافته گویی، شاعری است که قلم به دست گرفته، دریافت‌های خود را بیان می‌کند».

نویسنده به دلیل استفاده از مضامین تعلیمی در زمینه‌های فلسفی، فقهی و …کلمات خود را به شکل متناوب و منظم به شکل آهنگین به کار می‌گیرد تا نفوذ کلام او برای خواننده خوشایند باشد. دکتر عبدالحسین زرین‌کوب این شیوه‌ی نویسندگی غزالی را متاثر از ذوق و قریحه‌ی شاعری او می‌داند و می‌گوید: «شور و حال شاعرانه‌اش، در شیوه‌ی نویسندگی او نیز تاثیر گذاشت، و ذوق و حلاوت خاصی به نثرش بخشید».

استفاده از واژگان کهن و اصطلاحات تمثیلی دلنشین ویژگی بارزی است که به بلاغت نثر غزالی افزوده است به طوری که نه تنها این کلمات امروز هم قابل استفاده‌اند بلکه گروهی از ادیبان و فرهیختگان هنوز هم با گذشت سالیان، از این کلمات و عبارات برای متون ادبی خود استفاده می‌کنند.

مثلا کلماتی مانند «از دل گفتن» به معنای از روی دل و جان که در کتاب کیمیای سعادت به این شکل آمده است: «اگر گویند بخور، داند که از دل نمی‌گویند هم نخورد که نشاید» از عباراتی است که کم و بیش در جامعه‌ی امروز استفاده می‌شود.

 تشبیهات و استعارات غزالی در کیمای سعادت تا حدودی دنیای آثار او را شبیه شاعرانی همچون «مولوی» جلوه می‌دهد. چنان که همه‌ی عناصر به کار رفته در کیمیای سعادت روح دارند. به عنوان مثال نویسنده در شروع نثر خود می‌گوید: «شکر و سپاس فراوان، به عدد ستاره‌ی آسمان و قطره‌ی باران و برگ درختان و ریگ بیابان و ذره‌های زمین و آسمان، مر آن خدای را که یگانگی صفت اوست، و جلال و کبریا و عظمت و عُلا، و مجد و بها خاصیت اوست». در این عبارت استفاده از عناصر طبیعت، سجع و واج‌آرایی به زیبایی کلام غزالی افزوده است.

از این جهت کیمیای سعادت را می‌توان نمونه‌ای شاهکار از نثر لطیف و ساده‌ی فارسی محسوب کرد که همه‌ی ویژگی‌های یک اثر فاخر اخلاقی را در خود دارد.

نگاهی به فصل‌های کتاب کیمیای سعادت

غزالی کیمیای سعادت را در چهار عنوان خودشناسی، خداشناسی، دنیاشناسی و آخرت شناسی نوشته است. او متن این کتاب را هم مثل «احیاءالعلوم» در چهار رکن دسته بندی کرده است. دو رکن ظاهر و دو رکن باطن.

رکن ظاهر «عبادات» و «معاملات» را دربر می‌گیرد. «عبادات» شامل آموزه‌های اجابت فرمان حق تعالی است و «معاملات» درباره‌ی تعلیم نگاه‌داشتن ادب در حرکات و سکنات و معیشت است.

رکن باطن شامل «مُهلکات» و «مُنجیات» است. در «مهلکات» نویسنده به پرهیز از اخلاق ناپسند چون خشم و حسد تاکید دارد و در بخش «منجیات» انسان را به آراستن دل به اخلاق پسندیده چون صبر و محبت تشویق می‌کند.

در متن کتاب کیمیای سعادت، هر رکن کتاب شامل ده اصل است که هریک از این اصل‌ها به چند بخش و زیر بخش، تقسیم شده است. غزالی در هر اصل، تعالیم اسلام و اخلاق را در بطن زندگی به خواننده عرضه می‌کند.

تصحیح کتاب کیمیای سعادت

كتاب کیمیای سعادت با دو تصحیح معروف در ایران منتشر شده است. استاد «احمد آرام» اولین‌بار در سال 1319 بر مبنای 4 نسخه‌ی خطی این کتاب را تصحیح کرد. اما به علت دسترسی به نسخه‌های بهتر و امکان تحقیقات بیش‌تر این اثر نیازمند تصحیح دیگری بود و پژوهشگران معاصر مشتاق این کار بودند اما در نهایت این توفیق نصیب «سيد حسين خديوجم» شد كه با شايستگي و مهارت تمام از عهده‌ی اين‌كار برآمد. «خدیوجم» تصحیح جلد اول کتاب را در سال 1354 منتشر کرد و تصحیح جلد دوم را در سال 1361 بر مبنای شش نسخه‌ی خطی منتشر کرد.

از مهم‌ترین آثار «خدیوجم» تصحیح و چاپ ترجمه‌ی کتاب احیاء علوم الدین غزالی به فارسی است. «خدیوجم» بعد از بررسی و مقابله ۱۴ نسخه‌ی مختلف این اثر بعد از ۱۵ سال صرف زمان، آن را منتشر کرد. تلاش، آشنایی و انس خدیجوجم با افکار غزالی در کیمیای سعادت هم در این آثار نمایان است.

در سال 1389 كتاب کيمياي سعادت با مقدمه و تلاش «بهاءالدين خرمشاهي» از سوی انتشارات نگاه منتشر شد. «بهاءالدین خرمشاهي»؛ نویسنده، حافظ‌شناس،قرآن‌پژوه و استاد دانشگاه است. او در این نسخه‌ی کتاب کیمیای سعادت تلاش کرده است ضمن ارایه‌ی متنی تصحیح شده و بي‌غلط، بعضی از لغات دشوار را به شکل مختصر توضيح دهد و بعضی از کلمات را اعراب‌گذاری کرده تا خوانش نثر غزالی آسان‌تر شود. در این نسخه به اهتمام خرمشاهی آيه‌ها و احاديث  کتاب كيمياي سعادت معني شده‌اند.

«کیمیای سعادت» یکی از مهم‌ترین آثار ابوحامد امام محمد غزالی طوسی(۴۵۰-۵۰۵ ق) از فقهای برجسته اسلامی است. بهاءالدّین خرّمشاهی( -۱۳۲۴)، اسلام‌شناس نیز بر این کتاب مقدمه‌ای نوشته است. این کتاب از چهار بخش(ربع) تشکیل شده و در هر یک ارکان مسلمانی را شرح داده است.

این چهار بخش عبارتند از: عبادات، معاملات، مهلکات و منجیات. ربع عبادات مشتمل بر «ده کتاب» (=فصل یا اصل بلند) است از این قرار: ۱) کتاب علم، ۲) کتاب قواعد عقاید، ۳) کتاب اسرار طهارت، ۴) اسرار نماز، ۵) اسرار زکات، ۶) اسرار روزه، ۷) اسرار حج، ۸) آداب تلاوت قرآن، ۹) ذکرها و دعاها، ۱۰) ترتیب اوراد و زمان‌های هر یک. ـ ربع عادات که مشتمل بر ده کتاب است

: ۱) کتاب آغاز غذا خوردن، ۲) کتاب آداب نکاح، ۳) احکام کسب و کار، ۴) حلال و حرام، ۵) آداب صحبت و معاشرت با هر گروه از مردم، ۶) گوشه‌گیری، ۷) آداب سفر، ۸) سماع و وجد، ۹) امر به معروف و نهی از منکر، ۱۰) آداب زندگی و اخلاق پیامبر (ص) . ـ ربع مهلکات که مشتمل بر ده کتاب است: ۱) شرح شگفتی‌های دل، ۲) ریاضت، ۳) آفتهای دو شهوت: شهوت شکم و شهوت جنسی، ۴) آفات زبان، ۵) آفات خشم و کینه و رشک، ۶) نکوهش دنیا، ۷) نکوهش مال‌اندوزی و بخل، ۸) نکوهش جاه و ریا، ۹) نکوهش کبر و خودپسندی، ۱۰) نکوهش غرور. ـ ربع منجیات (=رهایش و گشایش) که مشتمل بر ده کتاب است: ۱) کتاب توبه، ۲) کتاب صبر و شکر، ۳) خوف و رجا (=بیم و امید) ، ۴) فقر و زهد، ۵) توحید و توکل، ۶) محبت و شوق و انس و رضا، ۷) نیت و صدق و اخلاص، ۸) مراقبه و محاسبه، ۹) تفکر، ۱۰) مرگ‌اندیشی. هریک از این «کتاب»ها یا فصول دهگانه خود به چندین بخش و زیر بخش، در متن کتاب تقسیم شده است.

کتاب های مرتبط

1-معرفی کتاب کیمیای سعادت در یوتیوب

2- معرفی کتاب کیمیای سعادت در آپارات